Bugün açık konuşacağım: “Alicenaplık yapmak” övgüye değer bir erdem diye sunuluyor ama çoğu zaman güç gösterisine, performatif iyiliğe ve hesap vermeden nüfuz kurmaya dönüşüyor. Bunu söylemek rahatsız edici olabilir; yine de sormak zorundayız: Yardım ederken kime hizmet ediyoruz—ihtiyaca mı, egomuza mı?
Alicenaplık yapmak ne demek?
“Alicenaplık”, Arapça-Farsça köklerden gelen “âlî” (yüce) ve “cenap” (yüksek konum) birleşiminden türeyen, “yüce gönüllülük, büyüklük gösterme” anlamına gelir. “Alicenaplık yapmak” ise, başkasının hatasını bağışlamak, hakkından feragat etmek, maddi veya manevi destek vermek gibi jestlerle ortaya çıkan bir tavırdır. Buraya kadar mesele net. Fakat iş pratikte karmaşıklaşır: Yüce gönüllülük dediğimiz şey; güç ilişkileri içinde sergilenir. Bu yüzden de “Alicenaplık yapmak ne demek?” sorusu, aynı zamanda “Bu iyiliğin bedeli, görünmeyen şartları ve uzun vadeli etkileri ne?” sorusudur.
İdeal ile pratik arasındaki uçurum
İdealde alicenaplık, karşılık beklemeyen bir cömertliktir. Ancak gerçek dünyada bu tavır aşağıdaki kırılganlıklarla karşılaşır:
- Görünmez sözleşme: “Sana yaptığım iyiliği unutma” demeden söylenen, ama davranışlarla hissettirilen bir beklenti. Yardım alan kişi teşekkür, sadakat ya da sessizlik borçlu kılınır.
- Sınır ihlali: Alicenap kişi, “Ben iyilik yapıyorum” güveniyle başkasının mahremiyetine müdahale edebilir. Oysa iyilik, rıza ve özerklik üzerine kuruludur.
- Af üzerinden güç: “Affettim” demek, etik bir büyüklük olabilir; ama aynı zamanda “yargılama hakkı bendedir” mesajını da fısıldar. Af, adaletin yerine geçemez.
Görünürlük ekonomisinde alicenaplık
Sosyal medya çağında iyilik; like, paylaşım ve PR değerine dönüştü. Kurumlar bağış kampanyalarını reklam jingle’ına; bireyler yardımını story serisine çeviriyor. Bu noktada soralım:
- Provokatif soru 1: Paylaşmasak da yapabileceğimiz bir iyiliği, neden paylaşınca yapmakta ısrar ediyoruz?
- Provokatif soru 2: Alicenaplık etiketi, eleştiriden muafiyet pasaportu mu sağlıyor?
- Provokatif soru 3: Şeffaflık adına görünürlük üretirken, yardım alanların onurunu kim koruyor?
“Alicenaplık yapmak ne demek?” sualini SEO açısından değil, siyaset-bilim açısından da düşünelim: Her yardım, güç dağılımını değiştirir. Bir kişinin “yüceliği” çoğu zaman diğerinin “minneti” ile ölçülür. O hâlde alicenaplık, sadece niyet değil; aynı zamanda etki meselesidir.
Tartışmalı noktaları masaya yatıralım
- Performans vs. pratik: Bir defalık çarpıcı jest mi değerlidir, yoksa sıkıcı ama sürdürülebilir destek mi? Gösterişli alicenaplık, istikrarlı adaletin yerini tutamaz.
- Af ve hesap verebilirlik: Bağışlayıcılık, hatanın sonuçlarını görünmez kılmamalı. “Büyüklük gösterdim” diyerek usulsüzlüğü halının altına süpürmek, suçla iş birliği olur.
- Maddi yardımın politikası: “Kendime ait parayı veriyorum” yaklaşımı, yapısal eşitsizliği perdeleyebilir. İyilik, sistemi değiştirmiyorsa durumu kozmetik olarak iyileştirir.
- Kim için, kime rağmen? Yardım alanın ihtiyaçları mı merkezdedir, yoksa yardım edenin “kendi gibi hissetme” arzusu mu? “Ben olsam böyle isterdim” cümlesi çoğu zaman kibarlıkla paketlenmiş dayatmadır.
Zayıf yönlerin analizi
- Sürdürülebilirlik açığı: Alicenaplık, anlık ve kişiye bağlı olduğu için kurumsal mekanizmalarla desteklenmediğinde etkisi sınırlı kalır.
- Şeffaflık eksikliği: Kim, kime, ne koşulla yardım ediyor? Kayıt ve denetim yoksa, iyi niyet kötü niyete açık kapı bırakır.
- Özneleşme riski: Yardım alan, “hikâye malzemesi”ne dönüşebilir. Bu, insan onurunu zedeler ve güveni yok eder.
- Bağımlılık üretimi: Sistematik çözüm yerine “büyüklük” devreye girince, sorunlar kronikleşir; kişi ve kurumlar “iyiliğe” bağımlı hâle gelir.
Alicenaplık yapmak ne demek? (Net yanıt)
Kısaca: Alicenaplık yapmak; başkasının yararını önceleyen ama güç asimetrilerini gözetmeyi gerektiren bir davranıştır. Niyet kadar yöntem, yöntem kadar sonuç önemlidir. “Yüce gönüllülük” etik bir tutum olabilir; fakat hesap verebilirlik, rıza ve eşitlik olmadan kolaylıkla gösterişe, borçlandırmaya ve kontrol aracına dönüşür.
Onarıcı bir alicenaplık mümkün mü?
- İhtiyaç odaklılık: “Ne istersin?” sorusu, “Senin için en iyisini bilirim”den üstündür.
- Şeffaflık ve kayıt: Tutar, yöntem, hedef ve etki ölçümü açık olmalı. Gizemli büyüklük, kötüye kullanımı davet eder.
- Sınırlar ve rıza: Yardım, mahremiyeti delmeden; paylaşım, açık izinle yapılmalı.
- Yapısal çözüme yatırım: Tek seferlik jest yerine süreklilik gösteren, kurumsal ve politik düzeyde eşitlik inşa eden adımlar.
- Hesap verebilir dil: “Ben verdim, ben affettim” söylemi yerine “Beraberce düzelttik” dili.
Okuru kışkırtan sorular
Şimdi top sende. Alicenaplık yapmak ne demek dediğimizde gerçekten iyiliği mi, yoksa iktidarı mı konuşuyoruz? Birine iyi görünmeden de iyi olabilir miyiz? “Affetmek” dediğimizde adaleti nerede bırakıyoruz? Ve en sert soru: Bugün yaptığın iyilik, yarın birinin ağzındaki minnet lokmasına dönüşecek mi?
Son söz: Yücelik mi, eşitlik mi?
Yücelik hissi, sarhoş edici olabilir; ama bizi ahlaki pusuladan kolayca uzaklaştırır. Eğer alicenaplık, eşitliği ve onuru büyütüyorsa anlamlıdır. Değilse, sadece parlatılmış bir güç gösterisidir. Seçim basit: Parlak jestler mi, adil yapılar mı? Cevabımız, iyiliğin kimin için ve ne pahasına yapıldığını belirleyecek.