Parlamenter Sistem Ne Zaman Kalktı? Türkiye’de Yönetim Modelinin Dönüşümü
Parlamenter sistem, Türkiye’nin uzun yıllar boyunca benimsediği, yürütme gücünün Meclis içinden çıkan bir hükümet aracılığıyla kullanıldığı bir yönetim modeliydi. Ancak bu sistem, 21. yüzyılın ikinci on yılında köklü bir anayasal değişimle yerini cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine bıraktı. Bu dönüşüm, yalnızca siyasal yapının değil, aynı zamanda devletin karar alma mekanizmalarının, bürokrasinin ve denetim ilişkilerinin de yeniden tanımlanması anlamına geliyordu.
Parlamenter Sistemin Türkiye’deki Kısa Tarihi
Türkiye’de parlamenter sistemin temelleri, 1876 tarihli Kanun-i Esasi ile atılmıştı. Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Âyan şeklinde iki kanatlı bir parlamento modeli, Osmanlı’da anayasal monarşi döneminin başlangıcını temsil etti. Cumhuriyet’in ilanı sonrasında 1921 Anayasası daha sade bir meclis üstünlüğü modeli öngörürken, 1924 Anayasası ile birlikte klasik anlamda parlamenter sisteme geçiş sağlandı. Bu modelde, yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından kullanılıyor, ancak hükümetin Meclis’e karşı siyasi sorumluluğu esas alınıyordu.
1961 ve 1982 anayasalarıyla sistem daha kurumsallaştı, Cumhurbaşkanının yetkileri arttı ama yine de “Meclis’e karşı sorumlu hükümet” ilkesi korunmaya devam etti. Özellikle 1982 Anayasası, güçlü bir Cumhurbaşkanlığı makamı ile Meclis’in denetim araçlarını aynı çatı altında birleştirmeye çalıştı. Ancak bu ikili yapı, zamanla yönetimde tıkanmalar ve yetki çatışmalarına yol açtı.
2017 Referandumu: Dönüm Noktası
Parlamenter sistemin kalkışının resmi süreci, 16 Nisan 2017 tarihinde yapılan anayasa referandumuyla başladı. Bu referandumda, yürütme gücünün çift başlı yapısını ortadan kaldırarak, “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi”ne geçilmesi kararı alındı. Halkın çoğunluğunun “Evet” oyu verdiği bu değişiklik, 2018 genel seçimleriyle birlikte yürürlüğe girdi.
Dolayısıyla, parlamenter sistemin fiilen sona erdiği tarih 9 Temmuz 2018 olarak kabul edilir. Bu tarihte yeni sistemin ilk Cumhurbaşkanı yemin etmiş ve yürütme yetkisini doğrudan kullanmaya başlamıştır. Artık Başbakanlık makamı kaldırılmış, Bakanlar doğrudan Cumhurbaşkanı tarafından atanır hale gelmiştir.
Yeni Sistemle Gelen Değişiklikler
Yeni hükümet sistemiyle birlikte:
– Başbakanlık kurumu kaldırıldı. Yürütme yetkisi tamamen Cumhurbaşkanına devredildi.
– Yasama ve yürütme arasındaki ilişki yeniden düzenlendi. Meclis, yürütmeyi artık doğrudan düşüremiyor; Cumhurbaşkanı hakkında soruşturma açılması belirli çoğunluklara bağlandı.
– Karar alma süreçleri hızlandı. Cumhurbaşkanı kararnameleriyle yürütme alanında hızlı düzenlemeler yapılabilir hale geldi.
– Denetim mekanizmaları yeniden tanımlandı. Gensoru kaldırıldı, yerine yazılı soru ve meclis araştırması gibi araçlar güçlendirildi.
Bu değişiklikler, özellikle yürütmenin etkinliği ve siyasi istikrar açısından savunulurken; güçler ayrılığı, demokratik denge ve denetim mekanizmalarının zayıfladığı yönünde eleştiriler de gündeme geldi.
Akademik Tartışmalar: Etkinlik mi, Demokratik Denge mi?
Siyasal bilimciler ve hukukçular, Türkiye’de parlamenter sistemden çıkış sürecini iki farklı eksende tartışmaktadır.
Birinci yaklaşım, parlamenter sistemin Türkiye gibi çok partili ama kutuplaşmış toplumlarda koalisyon krizleri ve yönetim istikrarsızlığı yarattığını savunur. Bu görüşe göre, yürütme gücünün merkezileşmesi, özellikle ekonomik kararların hızla alınmasını ve bürokrasinin etkin çalışmasını sağlar.
İkinci yaklaşım ise, parlamenter sistemin esnek yapısının demokratik denetim açısından daha güvenli olduğunu öne sürer. Yürütme ile yasama arasındaki “karşılıklı bağımlılık”, hesap verebilirliği desteklerken, yeni sistemde yürütmenin aşırı güçlendiği ve Meclis’in denetim kapasitesinin zayıfladığı belirtilir.
Bu bağlamda, Türkiye’nin yönetim sistemine dair tartışmalar hâlâ canlıdır: Kimilerine göre bu dönüşüm bir “modernleşme ve hızlanma hamlesi”, kimilerine göreyse “kurumsal dengeyi sarsan bir merkeziyetçilik”tir.
Sonuç: Bir Sistemden Fazlası
Parlamenter sistem ne zaman kalktı? sorusunun cevabı yalnızca “2018’de” değildir. Bu değişim, Türkiye’nin siyasal kültüründe, karar alma biçiminde ve devlet-toplum ilişkisinde derin bir kırılma noktasıdır. Yeni hükümet modeli, yönetim hızını artırırken, demokratik denetim araçlarını yeniden tanımlamıştır.
Gelecekteki siyasal denge, bu iki ihtiyacın — etkin yönetim ile hesap verebilir demokrasinin — nasıl uzlaştırılacağına bağlı olacaktır. Türkiye, tarihinin bu yeni aşamasında, yalnızca anayasal metinlerle değil, kurumsal alışkanlıklarla da yeni bir yönetim geleneği inşa etmeye çalışmaktadır.
Kaynakça (Seçilmiş)
• Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku
• Fuat Keyman, Türkiye’de Siyasal Sistem ve Yönetim Dönüşümü
• Giovanni Sartori, Comparative Constitutional Engineering
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982 ve 2017 değişiklikleri)